Programy dla studentów: jakie narzędzia bibliograficzne wybrać?

Pisanie tekstu naukowego nie ma w sobie niczego z romantycznych uniesień pięknego umysłu. Jest raczej wdzięcznym tematem do narzekań, do zadawania sobie pytań o zasadność przedstawiania pracy pisemnej w celu uzyskania dyplomu lub okazją do snucia planów o zostaniu buntownikiem z wyboru i rzuceniu wszystkiego. Prawdą jednak jest, że praca: licencjacka, magisterska czy doktorska oznacza po prostu badanie pewnego przedmiotu za pomocą określonych narzędzi. O ile z przedmiotem badań musimy poradzić sobie sami – z uporem Alana Turinga, czy z pasją Alexandra von Humboldta – o tyle w kwestii narzędzi technika przychodzi nam z pomocą. Kolejny tekst z cyklu jest więc poświęcony programom do zarządzania bibliografią.

Darmowy program Citavi Free jest kompleksowym narzędziem, które pozwala organizować pracę naukową i nią zarządzać. Program składa się z trzech modułów: edytora bibliograficznego, organizatora wiedzy oraz terminarza zadań. Dzięki nim współpracę z programem można zacząć już na etapie przygotowania planu pracy, kontynuować ją, wyszukując źródła czy tworząc bibliografię, a potem zakończyć, składając i formatując tekst. Zaletą programu jest spolszczony interfejs. Przede wszystkim jednak ważne jest to, że pomimo języka interfejsu i mnogości dostępnych funkcji obsługa Citavi pozostaje intuicyjna.

Wyszukiwanie źródeł można zacząć już w programie dzięki wbudowanej wyszukiwarce. Można je ukierunkować samodzielnie poprzez dodanie odpowiednich katalogów do wyszukiwania. Chociaż wybór polskich katalogów trudno określić jako szczególnie bogaty (ale zawiera rekordy Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie czy Politechniki Warszawskiej), zagraniczne zaskakują różnorodnością. Przydatnym narzędziem przy wyszukiwaniu okazuje się również Picker, który pozwala na zarządzanie słowami kluczowymi i na pobieranie informacji bezpośrednio z poziomu innych programów, takich jak Adobe Reader, czy przeglądarek Firefox czy Google Chrome.

Do programu można importować różne rodzaje dokumentów, począwszy od standardowych pliki tekstowych lub w formacie PDF, ale możliwe jest także zaimportowanie plików zawierających dane tabelaryczne, uprzednio sformatowanej bibliografii, a nawet danych z innych programów służących do zarządzania bibliografiami, np. z EndNote'a XML. Praca na zaimportowanych plikach pozwala zarówno na podkreślanie czy zaznaczanie wybranych fragmentów, jak i na dodawanie lub edytowanie komentarzy, które automatycznie lądują w specjalnej zakładce towarzyszącej tekstowi, co ułatwia szybki dostęp do potencjalnych cytatów podczas pisania właściwej pracy.

Moduły programu zazębiają się ze sobą, co usprawnia i przyspiesza pracę. W zasadzie z poziomu konkretnego dokumentu możemy dodawać związane z nim zadania w terminarzu, a także przenosić uwagi i komentarze do organizatora wiedzy, gdzie stają się tzw. elementami wiedzy. Możliwość porządkowania elementów wiedzy w kategorie jest pożytecznym narzędziem, które sprawia, że w programie można nadać przygotowywanemu tekstowi odpowiednią strukturę teoretyczną i zobaczyć z dystansu, w jakim kierunku zmierza nasza praca badawcza. Najlepsze jednak jest to, że do obszaru wiedzy za pomocą narzędzia Myśl można wstawiać również zdjęcia oraz wykresy.

Program automatycznie usuwa duplikaty informacji i pozwala na tworzenie kopii zapasowych. Umożliwia również eksportowanie wybranych tytułów do innego projektu Citavi lub do innego programu bibliograficznego, a także na zapisywanie bibliografii w wybranym stylu. Zaznaczone wcześniej fragmenty dokumentów można wstawiać do tekstu jako cytaty lub przypisy w jednym z wielu stylów cytowania, przy czym program obsługuje także style BibTeX kompatybilne z LaTeX-em. Niestety zdefiniowanie własnego stylu cytowania, np. dla publikacji w konkretnym czasopiśmie, wymaga posiadania płatnej wersji programu. Dodatkowym minusem darmowej wersji jest to, iż pozwala ona na pracę z projektem nieprzekraczającym stu rekordów.

Citavi działa na systemie operacyjnym Microsoft Windows. Można go zintegrować z Microsoft Wordem, OpenOffice’em lub LibreOffice’em, dzięki czemu z programem można pracować z poziomu edytora tekstu. Najnowsza wersja programu Citavi Free dostępna jest w naszej bazie.

Na początku warto zaznaczyć, że deweloperem programu jest Elsevier, jedno z największych wydawnictw naukowych na świecie. Mendeley, jako narzędzie do zarządzania bibliografią, wpisuje się w politykę marketingową firmy - dzięki programowi bowiem możemy przeszukiwać bazy z bardzo prestiżowymi tytułami wydawanymi przez Elsevier i wydawnictwa pokrewne, ale za ewentualny dostęp do tekstów wydawnictwo żąda z reguły bajońskich sum. Mendeley stara się przekroczyć funkcjonalność typową dla programu zarządzającego bibliografią i przeistoczyć się w element scalający wspólnotę badawczy. Stąd wydawca daje zdalny dostęp do biblioteki, gdzie w chmurze można synchronizować pliki i tworzyć ich kopie zapasowe, a także otrzymywać informacje o tekstach innych naukowców. W związku z tym do korzystania z programu konieczne jest założenie konta Mendeley.

Interfejs jest w języku angielskim, ale pozostaje intuicyjny i minimalistyczny. Podstawowa funkcja programu obejmuje zarządzanie i kompletowanie bibliografii. Dostępna jest wbudowana wyszukiwarka. Przydatną opcją okazuje się funkcja Related, która proponuje teksty luźno związane z głównym tematem wyszukiwania, co poszerza pracę o wiele nowych badawczych kontekstów. Ponadto opcja Mendeley suggest odsyła do konta na stronie, gdzie odpowiednie algorytmy proponują teksty, które mogłyby zainteresować danego użytkownika. Wyszukiwanie można wyprowadzić poza program dzięki rozszerzeniom do przeglądarek Firefox, Safari, Google Chrome.

Znalezione w Internecie teksty można zaimportować do programu. Oprócz tego do można dodawać pliki tekstowe lub graficzne, a także całe biblioteki z innych programów, sformatowane np. w EndNote XML, BibTeX-u czy formacie RIS. Praca na zaimportowanych dokumentach w programie pozwala na podkreślanie i zaznaczanie wybranych fragmentów tekstu, na dodawanie uwag i notatek, ale też na wstawianie abstraktów czy informacji przygotowujących do skatalogowania tekstu. Rozszerzenie dla edytora tekstu pozwala na sprawne wstawianie i edytowanie cytatów, przypisów oraz bibliografii zgodnie z najpopularniejszymi stylami cytowania. W przeciwieństwie do Citavi Mendeley oferuje możliwość zdefiniowania własnego stylu cytowania. Ułożone w programie bibliografie można eksportować do formatów BibTeX, RIS i EndNote XML. Poza zarządzaniem bibliografią Mendeley pozwala na tworzenie projektów grupowych, dzięki czemu nadaje się do pracy w zespole. W ramach grupy można udostępniać dokumenty oraz prowadzić konwersacje w prostym komunikatorze.

Najnowsza wersja programu Mendeley Desktop dostępna jest w naszej bazie.

Wolny i otwarty program Zotero jest nestorem – obok Citavi – zacnej familii komputerowych narzędzi służących do zarządzania bibliografią. Nazwa programu wywodzi się od albańskiego czasownika zotëroj, który oznacza perfekcyjne opanowanie jakiejś umiejętności. Interfejs programu przypomina interfejs Mendeley (lub odwrotnie – to interfejs Mendeley opiera się na założenaich Zotero) z tą przewagą, że zoterowy panel jest spolszczony. Podobnie jak Mendeley, Zotero pozwala na kontynuowanie pracy niezależnie od tego, gdzie jesteśmy dzięki dostępowi do chmurowej biblioteki (choć można w niej przechowywać za darmo do 300 MB danych). Opcja ta wymaga jednak utworzenia konta i wyboru ustawień dotyczących synchronizacji danych. Dostępne dla przeglądarek Firefox, Google Chrome i Safari rozszerzenie pozwoli nam na kompleksowe wyszukiwanie informacji w Internecie. Bezpośrednio ze strony programu można pobrać dodatkowe rozszerzenia, z których ciekawa wydaje się zwłaszcza Better Bib(La)TeX umożliwiająca współpracę Zotero z komponentami LaTeX-a.

Nazwa Zotero przestaje wydawać się przesadzona, gdy zaczniemy używać programu – jest perfekcyjnie przemyślany. Chociaż Zotero nie posiada wbudowanych bibliotek tekstów, dzięki przeglądarkowemu rozszerzeniu szybko uzupełnimy zbiory, bo importować można praktycznie każdy rodzaj plików. Dzięki odpowiednim ustawieniom synchronizacji pojawiają się one w programie naprawdę w czasie rzeczywistym. Niestety pliki nie otwierają się bezpośrednio w programie, co może utrudniać pracę. Mimo tego sposób oznaczania dokumentów za pomocą etykiet i notatek działa sprawnie. Rozbudowany pasek edycji notatek przypomina typowy pasek narzędzi w edytorze tekstowym. Przydatną funkcją jest możliwość dodawania do opracowywanego dokumentu powiązanych z nim plików – to inny sposób organizowania wiedzy niż ten oferowany przez Citavi, ale w praktyce równie skuteczny.

W kwestii wstawiania cytatów, przypisów oraz bibliografii Zotero nie odstaje od Citavi i Mendeley. Z jednej strony program pozwala wybrać spośród wielu dostępnych styli cytowania uznanych za standardowe, a we wbudowanej wyszukiwarce można także znaleźć te mniej typowe. Z drugiej strony Zotero korzysta z edytora CSL, możliwe więc jest tworzenie własnych stylów, choć to czasochłonne. Przy wstawianiu cytatu w edytorze tekstu można wyszukać konkretny dokument, korzystając z widoku klasycznego lub ręcznie wpisać frazę, by go odnaleźć. Wstawione cytaty można modyfikować. Zotero generuje także automatycznie bibliografię. Gotową bibliotekę oraz notatki można eksportować do wielu formatów, a na liście oprócz BibLaTeX-a, BibTeX-a, Endnote’a XML czy RIS-a znajdziemy format RDF czy szablon cytatów dla Wikipedii.

Najnowsza wersja programu Zotero dostępna jest w naszej bazie.

Program, którego deweloperem jest firma o wdzięcznej, hipsterskiej nazwie Literature and Latte nie jest narzędziem przeznaczonym dla naukowców. W pewnym sensie stanowi to jednak jego zaletę, bo jako profesjonalne studio pisarskie Scrivener pozwala na pracę w zupełnie innym, o wiele bardziej zindywidualizowanym trybie, nastawionym na śledzenie i rozwijanie nie tyle badawczych zagadnień, co wątków. Ta drobna zmiana optyki może zaważyć z kolei na charakterze całego tekstu. Założenia Scrivenera są odmienne od tych, która łączy Citavi, Mendeley i Zotero – Scrivener nie integruje się z zewnętrznymi edytorami tekstu, tylko tworzy projekty w folderach w rozszerzeniu SCRIV, gdzie pliki są odpowiednio zapisywane w formatach RTF i XML. Bezpośrednio ze Scrivenera można eksportować pliki do formatów takich, jak PDF, RTF, DOC/DOX, ODT, PS czy TXT. Każdy projekt składa się z trzech modułów: Draft, Research i Trash.

Podgląd każdego z modułów wygląda jak tablica korkowa z karteczkami, na których w skrócie można opisać zawartość lub funkcję każdego ze składowych dokumentów. W module Draft, służącym do pisania, środkową część interfejsu zajmuje panel służący do pisania i edytowania tekstu. Po prawej stronie zawsze znajduje się Binder, gdzie widać wszystkie utworzone i zapisane pliki w ramach trzech głównych modułów. Pomiędzy plikami można nawigować dzięki paskowi zadań znajdującemu się ponad tekstem – tak jak pomiędzy stronami w przeglądarce internetowej, tworząc ścieżki w gąszczu dokumentów. Po lewej stronie znajduje się Inspector, z pomocą którego można edytować meta-dane dotyczące konkretnego dokumentu, dodawać odnośniki (z zasobów programu lub z zewnątrz: komputera lub Internetu) czy komentarze.

Moduł Research pozwala na przechowywanie różnorodnych dokumentów potrzebnych do pracy. W tym module można także pracować z fiszkami. Powstały z pewnością po to, by niedoszły noblista czy następca braci Duffer mógł dodawać informacje dotyczące postaci, lokalizacji i wątków, by nie zapomnieć o ważnych rzeczach w miarę rozrastania się fabuły, ale fiszki można łatwo zaadaptować do potrzeb pracy naukowej, trzymając w nich ogólne informacje o elementach wiedzy budujących tekst. Moduł Trash, jak sama nazwa wskazuje, jest wysypiskiem nieużytecznych lub zarzuconych, szalonych pomysłów, które smażą się w korkowym czyśćcu zanim zostaną całkowicie usunięte albo przywrócone do łask.

Twórca Scrivenera, Keith Blount, stworzył program, by ułatwić sobie pisanie książki. Program troszczy się więc głównie o wygodę pracy. W praktyce oznacza to niezależność Scrivenera od innych programów (choć można go zintegrować z Papers, by usprawnić wstawianie cytatów oraz tworzenie bibliografii) możliwość dzielenia długiego manuskryptu na mniejsze sekcje, z którymi wygodniej się pracuje. Oznacza to także troskę o utworzone dane – rozbudowane funkcje autozapisu, możliwość robienia migawek, a także powiadomienia, że w programie pojawiła się niezapisana informacja, pozwolą nam spokojnie pracować. Pracę można również nieustannie synchronizować z aplikacją na iOS-a i z Dropboxem. Jeśli więc pracę naukową traktujemy niekoniecznie jako badawcze zadanie do wykonania, ale jak przygodę z tekstem, warto dać Scrivenerowi szansę.

Ze Scrivenera korzystać można za darmo przez 30 dni. Najnowsza wersja programu Scrivener dostępna jest w naszej bazie.

Citavi, Mendeley, Zotero, Scrivener - na pierwszy rzut oka wydaje się, że są podobne i w związku z tym proponują podobne funkcje. Każdy z tych programów zachowuje jednak swój charakter dzięki specyficznym rozwiązaniom, które dotyczą wyszukiwania źródeł, tworzenia bibliotek czy wstawiania cytatów oraz bibliografii w edytorach tekstów. Łączy je zaś jedno: wszystkie umożliwiają wielowymiarową pracę z materiałami źródłowymi i nie pozwalają badaczowi zaginąć w gąszczu dokumentów. Sprawiają przez to, że pisanie tekstu naukowego wydaje się o wiele przystępniejszym zadaniem. Jeśli więc wszystko w porządku, w ramach pointy proponuję krótki, niezwykle rzetelny pod względem metodologicznym, TED-owy wykład o prokrastynacji, czyli o zjawisku obcym wszystkim sumiennym użytkownikom narzędzi służących do zarządzania bibliografią.