Gdzie mieszkał Jack Tramiel, założyciel Commodore? Łodzianie odnaleźli dom jego rodziny

Jack Tramiel to człowiek, bez którego nie byłoby firmy Commodore, wielu produktów Atari i być może komputerów, jakie znamy dziś. Pochodził z Łodzi, niestety zawirowania historii sprawiły, że wiele szczegółów jego życia nie jest znanych, a niektóre fakty są podawane błędnie. Hobbyści wciąż szukają odpowiedzi na podstawowe pytania, na przykład jak naprawdę się nazywał i która data urodzenia jest właściwa. Na grupie lokalnej „Zarzewiak” na Facebooku trafiłam na osoby, które prowadzą kolejne dochodzenie w sprawie tożsamości Tramiela.

Jack Tramiel to legenda informatyki. Urodził się w 1928 roku w żydowskiej rodzinie w Łodzi (niektóre źródła podają rok 1927, ale prawdopodobnie sam Tramiel kłamał na ten temat). Jako dziecko trafił do getta Litzmannstadt, przekształconego z czasem w lokalny obóz pracy. Po likwidacji getta, wraz z ojcem trafił do Auschwitz, potem do Hannover-Ahlem. Jack przeżył, a w 1947 roku przybył do Nowego Jorku na pokładzie SS Marine Swallow i nauczył się naprawiać maszyny do pisania. W kolejnym roku wstąpił do wojska.

Po zakończeniu pracy dla Armii Jack Tramiel (nazwisko zmienił przed 1955 rokiem) zajmował się sprzedażą, a potem importem maszyn do pisania. By móc współpracować z dostawcami z Czechosłowacji, zarejestrował firmę w Toronto. Zależało mu na wojskowym brzmieniu nazwy, ale „General” i „Admiral” były już zajęte, stanęło więc na „Commodore”. Gdy na amerykańskim rynku zaczęły królować tańsze maszyny z Japonii, firma Commodore przebranżowiła się na produkcję kalkulatorów. W połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku firma Commodore pokazała swój pierwszy komputer PET. W kolejnej dekadzie o mało nie kupiła Apple'a. Założeniem Commodore było produkowanie komputerów dla mas, a nie dla klas. W przeciwieństwie do Apple'a, dla maszyn Commodore wzornictwo było drugorzędne. Liczyła się niska cena i ogromne możliwości.

W 1984 roku Tramiel odszedł z Commodore, zabierając ze sobą wielu pracowników. W tym samym roku kupił firmę Atari i na nowo ruszyła produkcja komputerów osobistych, w tym świetnego Atari ST. W 1985 roku Tramiel brał udział we wprowadzaniu komputerów Atari na polski rynek przez sieć sklepów Pewex. W 1995 roku odszedł na emeryturę, musiał jednak na krótko wrócić do kierowania nią w 1996. Zmarł 8 kwietnia 2012 w Monte Sereno. Według relacji ludzi, którzy mieli przyjemność się z nim spotkać, nawet u schyłku życia myślał pięć razy szybciej, niż wszyscy dookoła.

Jak zwykle w takich sytuacjach, impulsem do rozpoczęcia poszukiwań było spotkanie odpowiednich osób we właściwym miejscu. Jakub Hubert, założyciel grupy „Zarzewiak”, interesuje się genealogią i hobbistycznie myszkuje w archiwach. Do poszukiwania informacji konkretnie o Jacku Tramielu zachęcił go Łukasz Sabiniewicz – miłośnik starej elektroniki, który zawodowo zajmuje się naprawą konsol. Łukasz był pewien, że Jack Tramiel spędził pierwsze lata życia w Łodzi i być może informacje na ten temat da się znaleźć w archiwalnych dokumentach. Jakub wiedział, gdzie i jak ich szukać.

Na marginesie warto dodać, że Jakub i Łukasz planują zrobić małą wystawę starego sprzętu w biurze. Gabloty już zostały postawione, powoli pojawiają się pierwsze eksponaty, które będzie można zobaczyć przez okno. Jednym z nich jest kalkulator Commodore, który możecie zobaczyć poniżej. Należy mu się porządne czyszczenie, ale podobno działa.

Szczęśliwie w październiku 2016 roku do internetowego archiwum trafił zeskanowany spis ludności dawnej Łodzi w postaci kart meldunkowych. Karty pochodzą ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi. Były sporządzane w latach 1916-1921, gdy po ewakuacji rosyjskiej administracji zabrakło w Łodzi ewidencji ludności. Do 1919 roku były to druki dwujęzyczne, polsko-niemieckie. Zbiór zawiera blisko 270 tysięcy kart, w tym tę odnalezioną przez Jakuba Huberta i opublikowaną w grupie „Zarzewiak”.

W zbiorze Jakub znalazł kartę meldunkową rodziny Judy Trzmila, syna Abrama Trzmila, pochodzącego z Tomaszowa krawca wyznania mojżeszowego. Wszystko wskazuje na to, że Juda Trzmil to dziadek Idka Trzmiela (Jacka Tramiela). Jeszcze przed 1919 rokiem nazwisko to zapisywane było „Trzmil”, a nie „Trzmiel”. Druga wersja nazwiska pojawia się w archiwum nieco później. Znalazłam także wzmiankę o Dawidzie Trżmilu i Szmulu Trzmilu – obie w rosyjskich dokumentach z pierwszej dekaty XX wieku. Możemy też być pewni, że typowo polskie nazwisko „Tramielski”, podawana w niektórych źródłach, jest błędne.

W rodzinie Trzmili tradycyjnie Juda był synem Abrama, a Abram synem Judy. Widać to też na karcie – Juda Trzmil, syn Abrama, także miał syna Abrama. Ze wspomnień syna Jacka Tramiela, Leonarda, wiemy, że żydowskie imię Jacka brzmiało „Yehuda”. Wygląda więc na to, że tradycja rodzinna została zachowana i syn Abrama ponownie miał na imię Juda. Nie są to jednak jedyne imiona, którymi się posługiwali, a Leonard wtedy nie znał tego polskiego imienia. Na pewno nie był to jednak „Jacek”.

Skąd wiem, że Abram i Juda posługiwali się też polskimi imionami? Potwierdzają to dokumenty z innych źródeł, które także zostały przywołane przez członków grupy „Zarzewiak”. Kamil Pietrzyk w dyskusji udostępnił dokument sporządzony przez Amerykanów po wyzwoleniu przebywających w obozie w Ahlem. Ojciec Jacka Tramiela już nie żył, ale Jack został wpisany do kartoteki. Podane amerykańskim żołnierzom dane mówią, że nazywał się Idek Trzmiel. Syn Abrama Józefa i Rifki z d. Bertkowskiej urodził się w Łodzi. Z getta Litzmannstadt trafił do Auschwitz.

Kamil podesłał w dyskusji także fragment książki, potwierdzający, że Idek Trzmiel, pochodzący z Polski, przybył do Stanów Zjednoczonych. Według wspomnień syna, Jack Tramiel wstąpił do wojska, by dobrze nauczyć się języka angielskiego i poznać kraj, w którym mieszka.

Kolejne potwierdzenie, że Jack Tramiel nazywał się Idek Trzmiel, pośrednio znajdziemy we wzruszającym wywiadzie, nagranym przez Williama B. Helmreicha w ramach przygotowań do wydania książki o osobach, które przetrwały holocaust i odniosły sukces w Stanach Zjednoczonych. Tramiel zdradził tam, że jego ojciec był typem szewca, a konkretnie zajmował się wyrobem cholewek (Tramiel używa określenia upper shoe). W archiwum w Łodzi znajdują się akta wydziału przemysłowego, a w nich dokumenty zakładu wyrabiającego cholewki, należącego do Józefa Trzmiela w latach 1928-1935. Zakład znajdował się przy ulicy Rzgowskiej 9. Elementy układanki są już na swoim miejscu. Możemy też wnioskować, że o ile dziadek Tramiela był osobą religijną (według Tramiela należał do chasydzkiej dynastii Ger), ojciec i sam Tramiel nie byli ortodoksyjnymi Żydami i posługiwali się polskimi imionami. Być może dlatego nazwisko „Trzmil” zostało zmienione na „Trzmiel”, a w archiwach łódzkiej gminy żydowskiej nie ma wzmianki o podatkach płaconych przez Abrama Józefa Trzmiela ani nikogo spod adresu Napiórkowskiego 17.

Idąc dalej tym tropem, znalazłam także akta sklepu rybnego, należącego do Marje Gołdy Trzmiel. Mogła to być siostra ojca Tramiela. Dziwi mnie też, że informacje o karcie meldunkowej Trzmilów nie trafiły do szerszego grona odbiorców. Krótko po udostępnieniu w 2016 roku odnaleźli ją miłośnicy Atari, ale ich odkrycie nie zostało nagłośnione.

Jak w wielu miastach, nazwy ulic zmieniały się wraz ze zmianą administracji. Szukając ulicy Zarzewskiej w Łodzi na współczesnych mapach, znajdziecie ją bez problemu, znajduje się na niej nawet budynek numer 17. Nie jest to jednak ta kamienica, w której zameldowana była rodzina Trzmilów. Mapy historyczne pokazują, że ta ulica przed wojną nazywała się Nowo-Zarzewska. Gdzie więc była ulica Zarzewska?

Na mapie z 1917 roku (mapa Jasińskiego) w miejscu dzisiejszej Zarzewskiej biegnie ulica Nowo-Zarzewska. Zarzewska, w aktach nazywana też Staro-Zarzewską, znajduje się nieco na północ. Przez kilka lat przed II Wojną Światową i po niej nazywała się Napiórkowskiego, podczas okupacji niemieckiej była to Boehmische Linie, obecnie zaś honoruje Stanisława Przybyszewskiego. Na marginesie dodam tu, że władze miasta Łodzi bardzo sprytnie przeprowadziły zmianę nazwy tej ulicy w 1990 roku z majora Stefana Przybyszewskiego na Stanisława Przybyszewskiego – zgadza się nawet pierwsza litera imienia nowego patrona i wielu Łodzian nie zauważyło tego zajścia.

Na mapie tej niestety nie ma numerów działek ani budynków. Jest pewna szansa, że grunty były ponownie dzielone, a budynki wyburzane, ale odwiedzając dzielnicę nietrudno zauważyć, że w tej okolicy niewiele się zmieniło. Większość ponad 100-letnich budynków nie została zburzona. Pozostaje pytanie, który z nich miał numer 17 ponad 100 lat temu. Ze zgrubnych wyliczeń Jakuba wynikało, że jest to dzisiejszy numer 17 lub 19. Szczególnie numer 19 wyglądał obiecująco – na dole znajduje się mały lokal użytkowy, idealny na zakład szewski Abrama Trzmila.

Według mapy Starzyńskiego (1894-1896), jeśli dobrze interpretuję zapisy, numer 17 z ulicy Zarzewskiej sprzed wojny to dzisiejszy numer 17 na ul. Przybyszewskiego. Potwierdzają to akta nieruchomości, które przeglądałam później. Działka 1064 to niewątpliwie dawna Zarzewska 17. Nie wiemy, czy budynek był własnością rodziny Trzmieli, czy jedynie go wynajmowali, ale mamy zestaw silnych dowodów, że to tu mieszkała rodzina Idka Trzmiela, czy też Jacka Tramiela. Nie możemy wykluczyć, że mieszkała w nim wielopokoleniowa rodzina i w tym domu Idek przyszedł na świat.

W budynku obecnie znajduje się oddział pocztowy i kilka mieszkań. Na miejscu Jakub dowiedział się, gdzie mieszka właścicielka budynku. Skontaktowałam się z rodziną, do której obecnie należy nieruchomość – kupili ją w roku 1994 i nie ma pewności, że uda się dotrzeć do poprzednich właścicieli, by ostatecznie potwierdzić opisane powyżej domysły. Jestem jednak dobrej myśli. Jakub ma też kilka innych tropów, za którymi warto podążać. Być może uda nam się także dotrzeć do prawdziwej daty urodzenia Jacka Tramiela.