Kilka o WC słów

[img=malik_LC]

Zdjęcie z galerii użytkownika Malik. Zdecydowałem się na napisanie tego, ponieważ LC (WC, jak zwał tak zwał) jest rzeczą niezwykle interesującą - to chłodzenie, czy może hobby?

Dawno, dawno temu...

Mamy rok 2012, a na rynku chłodzeń powietrznych - bądźmy szczerzy - od paru ładnych lat panuje zastój w tej dziedzinie. Chociaż "paru" to raczej zbyt mało powiedziane. Jak pojawia się nowe chłodzenie, to jest ono albo większą wersją starszych chłodzeń, albo pokolorowaną wersją starszych chłodzeń, czasami zdarzają się "fetysze" w stylu Prolimatech Genessis, lub "Miedzianego Jeża". Ale to ciągle to samo.

Jednak, około dekady temu, pasjonaci zmęczeni małą wydajnością i poziomem hałasu chłodzenia powietrznego, wpadli na świetny pomysł, zaczerpnięty po części z samochodów, po części z innych urządzeń.

Wzięli samochodową nagrzewnicę, ogrodowe węże, do kawałka miedzi z nawierconymi dziurami, przykleili kawałek plexi z dwoma otworami, wzięli plastikowe pudełko na żywność, zamknęli je, zrobili dwa otwory, do tego dodali pompkę akwariową i po paru godzinach pracy, spawania i zgrzewania w całość, założyli swój twór na procesor. Błoga cisza i duża wydajność, zwróciły na to rozwiązanie uwagę świata IT, użytkownicy zaczęli kombinować z umieszczeniem chłodnicy i rezerwuaru, a pierwsze firmy zaczęły wydawać gotowe zestawy chłodzenia wodnego, czy bloków wodnych. Po jakimś czasie, LC zaczęło być postrzegane, jako forma na upiększenie swojego komputera - pierwsze kolorowe płyny co prawda zasyfiały cały układ, ale i tak było fajnie ;)

Dzisiaj, ta gałąź komputerowego przemysłu, rozwinęła się i przynosi duże zyski, producentom, jak i specjalistycznym sklepom. Nawet zaczęły powstawać "gotowce" przeznaczone dla mas, oczywiście, jak to z komputerowymi gotowcami bywa, nie zachwycały, ani nie zachwycają te dzisiejsze.

O co tu chodzi

LC (Liquid Cooling, poprawna nazwa, ponieważ nie chłodzi się wodą, co najwyżej wodą destylowaną z dodatkiem borygo/płynami), to najprościej mówiąc, chłodzenie cieczą, bardziej znane jako chłodzenie wodne. Składa się z paru elementów. Najważniejszym z nich, jest pompka, wprawiająca w ruch całą ciecz, co powoduje odbieranie ciepła z bloków wodnych - montowanych na grzejących się elementach, typu procesory, karty graficzne, mosfety MoBo, mostki, pamięci RAM, czy nawet dyski twarde, lub bardzo rzadko zasilaczach - i transportowanie go do radiatorów (chłodnic), które to ciepło mają za zadanie odprowadzić do powietrza, często z pomocą wentylatorów.

Wodę przez coś trzeba wlewać, musi też gdzieś być, więc kolejnym elementem LC, jest rezerwuar, w którym gromadzi się ciecz.

Rezerwuar firmy Lund-Tech, ceniony za jakość wykonania, wygląd... i w zasadzie, nizniszczalność Znajduje się też oczywiście, w łączących wszystkie elementy wężach (ale tylko po zalaniu układu). Same węże nie umożliwiają połączenia z blokami wodnymi, czy chłodnicami, więc stosowane są złączki - od ich jakości może zależeć, czy np. nie będzie wycieku z powodu słabej jakości o-ring'a (uszczelki), lub pęknięcia na złączce. Możliwe, jest też zastosowanie trójnika, ale obecnie sens jego użycia jest niewielki, bo utrudnia odpowietrzanianie, zalewanie i opróżnianie chłodzenia.

No i oczywiście, czynnik chłodzący, np. gotowy płyn. Płyny najczęściej są kolorowe, mają za zadanie nie przewodzić prądu (w razie wycieku z układu), oraz nie dopuszczać do rozwoju mikro-organizmów oraz korozji w układzie.

Często do tego dochodzą rzeczy typu czujnik temperatury wody, czujnik przepływu, które jednak wymagane nie są do prawidłowego funkcjonowania układu. Poniższy rysunek przedstawia schemat układu z średniej półki: Jak widać, rez (pieszczotliwa nazwa rezerwuaru ^^) musi być tuż przed pompką (tzn. rez -> pompka jeśli chodzi o kierunek przepływu), ponieważ inaczej ta się spali. A to, w jakiej kolejności będą bloki i chłodnice, znaczenia nie ma.

Floooow!

Czyli przepływ. Woda jakoś musi dopłynąć z bloków do chłodnicy. Co ma na flow wpływ? W zasadzie wszystko. Węże (im lepsza powierzchnia w środku, tym większy jest przepływ). Moc pompy. Chłodnica (ułożenie finów, ich kształt). Bloki i ich restrykcyjność (ograniczanie przepływu), na który wpływ ma kształt części transportującej ciepło. Wielkość reza. Na co wpływ na flow? Na wydajność. Jeśli woda będzie płynąć z prędkością kulawego osła, układ wydajny nie będzie. Ogólnie im większy przepływ, tym lepsza wydajność. Ale też bez przesady, 170l/h spokojnie starczy.

Wydajność

LC ma być wydajne. Ma też być ciche i w większości przypadków dobrze wyglądać. Co ma wpływ na wydajność?

Zdjęcie z galerii użytkownika Pociej Bloki wodne - wydajność nie zawsze idzie w parze z dużym przepływem. Ważna jest konstrukcja, odpowiednie skierowanie wody. Tak samo, jak w przypadku chłodzeń powietrznych, bloki na procesor dedykowane są różnym socketom. Natomiast bloki na karty graficzne to inna działka. Dzielą się na dwa typy:

• fullcover'y
• bloki na sam sam procesor karty

Zdjęcie z galerii użytkownika Pociej Fullcover'y, jak nazwa wskazuje, odpowiedzialne są za chłodzenie całej karty, czyli sekcji zasilania, pamięci i całej reszty. Są kompatybilne najczęściej tylko z jednym modelem karty graficznej, ew. z dwoma tej samej rodziny (np. Radeon HD7950 i HD7970). Natomiast bloki na sam procesor, wyglądają podobnie do tych z cpu. Obecnie są niezbyt popularne, ponieważ sekcje zasilania i pamięci na nowoczesnych kartach grzeją się zbyt bardzo, żeby można ich nie chłodzić.

Nie wolno zapominać o chłodzeniu elementów płyty głównej takich jak mosfety, czy mostki, aczkolwiek najczęściej to zwyczajnie wygląd układu decyduje o wodowaniu tych elementów.

Zdjęcie z galerii użytkownika Malik. W przypadku chłodnic, podział jest raczej sztuczny i elastyczny. Nie ma określonej granicy, które chłodnice są grube, a które nie. Te drugie często określa się mianem slim. Czym się różnią? Teoretycznie grubsze są bardziej wydajniejsze, ale w praktyce, tylko przy mocnym nawiewie, a mocny nawiew, nawet z wysokobudżetowych wentylatorów, to większy hałas.

Chłodnica Black Ice 560 firmy HW Labs - przykład chłodnicy slim Więc SLIM'ki są dla wielu najatrakcyjniejszym rozwiązaniem. Zwłaszcza, że wymagają mniej miejsca i co tu dużo mówić, są ładniejsze. Chłodnice, są też różnych rozmiarów. W jaki sposób to jest zapisywane? Jeśli chłodnica jest na jeden wentylator 120mm, to chłodnica 120mm. Jeśli chłodnica jest na wentylator 140mm, to chłodnica 140mm.

Jeśli natomiast jest na dwa wentylatory 140mm, to chłodnica 280mm. Idąc dalej, chłodnica na 3x140, to 420, na 4x120 to 480, a na cztery wentylatory o rozmiarach 140mm jest oznaczana jako 560. Są też przecież wentylatory 180mm, więc są chłodnice np. 540mm (3x180). Problemowe jest nazewnictwo "kwadratowych" chłodnic. Czasem też, niektózy producenci nazywają wbrew powyższemu nazewnictwu swoje produkty. Najczęściej to oznaczenie takie jak "320". 3 oznacza ilość wentylatorów, które można zamontować na chłodnicy, a "20" to końcówka rozmiaru wentylatora. Więc analogicznie chłodnica 3x140, to będzie 340, a 4x140 440.

Różnica, to jeden wentylator

Z racji swojej budowy, chłodnica 1080 potrafi zmieścić 9 wentylatorów 120mm. Ale, zmieści już tylko 4 wentylatory 180mm, czyli tylko jeden więcej niż (teoretycznie) dwa razy mniejsza podłużna chłodnica 540mm. Złączki - temat rzeka.

Najpopularniejsze są obecnie skręcane - są wygodne i świetnie wyglądają (aczkolwiek to też od producenta zależy). Do dobrych złączek, powinny być dołączane dobre o-ringi, żeby w razie za słabego dokręcenia złączki nie było wycieku. Wpływają także na flow.

Z początku, zrozumienie ich oznaczeń, może wydawać się trudne, ale to bardzo proste: 1. G1/4, G1/2, G1/8 - rozmiar gwintu, czyli trzeba sprawdzić, jakie gwinty ma blok, w europie to najczęściej 1/4. 2. Rozmiar węża - zależy to też od jego jakości, ale złączka 10/16, będzie pasować na np. Tygon\a R3603 9.5mm/15.9mm, nie będzie żadnego wycieku, generalnie dopuszczana jest różnica na poziomie 0.5 mm.

Mythbusters

1. Ryzyko wycieku w przypadku użycia dobrych części jest znikome. 2. Cena - bardzo rozbudowane układy składane z najwyższej jakości gratów (części) potrafią kosztować 1500, czy nawet 2000USD.

Ale tak naprawdę, LC na procesor z używanych (ale dobrej jakości) części da się złożyć za ~500zł. I to z pompką, która by dużo bardziej rozbudowane układy pociągnęła, więc nic nie stoi na przeszkodzie, by dołożyć później bloki na mosfety Mobo, czy kartę graficzną, lub inne rzeczy, takie jak RAM, czy NB/SB. 3. Potrzeba bardzo drogich obudów - większości przypadków wystarczy odrobina wyobraźni i multiszlifierka ;) Taka mała dygresja jeszcze - polecam dremela, świetne narzędzie, między nim, a jego tanimi podróbkami, różnica jest ogromna. W mocy, w jakości, w wygodzie. Świetnym przykładem jest Corsair Carbide 300R - obudowa raczej niepozorna. Ale bardzo dobra do LC, jak na swoją cenę, droższe modele (400R i 500R) się do niej potencjałem nie umywają. Trochę cięcia na górze i już wchodzi 3x120mm. Do tego jakiś rad grill i jest załatwiona sprawa z chłodnicami. Na CPU blok Swiftech Apogee z zintegrowaną pompą Swiftech MCP35X (najwydajniejsza z tych normalnych pomp - wydajniejsze są potwory IWAKI, ale one są głośne, brzydkie i wielkie, blok też dobry), rezerwuar między zatoki, grafika pokroju GTX680 z blokiem wodnym, i7 2600k, Maximus IV Extreme Z (z założonymi blokami), OCZ Vertex4 128GB, a na chłodnicę 3x Noiseblocker PL2.

Bardzo cichy i wydajny zestaw, to wszystko w dosyć taniej obudowie mieści się i osiąga bardzo dobre temperatury. Oczywiście, można kupować obudowy pokroju Xigmatek Elysium, czy Corsair Obsidian 800D, mieszczące bez żadnych przeróbek nawet chłodnice 3x140mm. Ale jeśli ktoś ma już zbędną kasę, to lepiej ją przeznaczyć na obudowy firmy Lian-Li.

Gdzie kupować?

W dobrych sklepach z zabawkami ;) Podzielę je na trzy kategorie - Polska, Europa, Świat. Polska

• Angela.pl
• Cooling.pl

Europa:

• Aquatuning.pl (to po prostu przetłumaczenie wyjątkowo kiepskim translatorem strony aquatuning.de, nie mają sklepu w Polsce)
• Aquatuning.de

Świat:

• Performance-PCs.com.

Raj z częściami do LC (i nie tylko) - jeśli coś istnieje, to jest 99% szans, że znajdziesz to właśnie w tym sklepie. Ogromny wybór, niskie ceny, wysyłka na cały świat. Można też kupować w sklepach na stronach producentów części, m.in EKWB i Bitspower mają swoje sklepy internetowe.

Producenci

Producentów jest dużo, więc wymienię pokrótce największych i najbardziej znaczących: - Bitspower, znany z genialnej wręcz jakości wykonania i dopracowania swoich produktów, oferuje najwyższej jakości złączki, bloki wodne, rezerwuary, radgrille i wiele innych rzeczy - Koolance, wysoka jakość, znane głównie z swoich szybko-złączek, bloków wodnych, rezerwuarów z miejscem na pompy i pomp właśnie

Ich flagowy rezerwuar, zajmuje dwie zatoki 5,25, może pomieścić dwie pompy Koolance 450 - Swiftech, produkuje m.in bloki dla EVGI do kart graficznych z serii "HydroCooper" (tylko topowe jednordzeniówki nVidii), ma też bloki "Komodo" dla Radeonów HD79xx, znany głównie ze swoich pomp, oraz niezbyt udanych złączek

Najwydajniejsza pompa Swiftecha

• EK Water Blocks (EKWB) produkuje dosyć tanie bloki wodne (na rynek europejski, jakością ustępują produktom Bitspowera, czy Koolance), złączki (nawet niezłe - te srebrne), pompy, rezerwuary, akcesoria i płyny (strasznie syfiące)
• Feser, znany z strasznie syfiących płynów (stąd ironiczne nazywanie tego producenta "Syfer"), produkuje także tanie skręcane złączki

To by było na tyle, jeśli chodzi o tych bardziej znanych producentów.

Jakie kupić części

Dużo zależy od budżetu. Np. jeśli ktoś chce wydać powyżej 3000zł na układ, to kupowanie go w Polsce mija się z celem. Zresztą osoba, która już tyle wydaje, zapewne w tematyce LC jest obeznana. A jeśli ktoś chce wydać na LC ~500zł, to polecanie konkretnych rzeczy mija się z celem, bo i tak w takim budżecie kupuje się części używane, a więc takie, jakie można kupić. Poniżej podam jednak parę przykładów LC, w różnych przedziałach cenowych:

1000zł

• Pompa - Swiftech MCP350 + top Phobya DDC Light Laing DDC Plexi top .
• Chłodnica - Swiftech MCR320-QPK
• Złączki - Feser SK 10/16 Black (8)
• Rezerwuar - Phobya Balancer 150
• Węże Tygon R3603 9.5mm 15.9mm (2)
• Blok na CPU - EK Supreme LTX EN Nickel 775/115x/1366/2011

W nawiasach została podana liczba produktów. Razem: 1019,50zł. Mocna pompa, która sprosta rozbudowie układu, wydajna chłodnica, która zapewni dobre temperatury nawet przy większej ilości bloków wodnych, przyzwoitej jakości złączki skręcane, wydajny blok na CPU pasujący na wiele socketów Intela (do AMD trzeba dokupić zapinkę), dobry Rez, dwa metry wytrzymałego, elastycznego i przeźroczystego węża. Drogo? Bardzo podobny układ, da się z używanych części da się złożyć za... niewiele ponad połowę tej kwoty.

Średnio taka pompka z topem to ~150zł, taka chłodnica też w tych granicach oscyluje, blok jeszcze tańszy, złączki za około połowę ceny. Odradzam jednak kupno używanych węży, ponieważ są już docięte tak, żeby do jednego, konkretnego układu w określonej obudowie pasowały. Można kupić jednak tańsze, trochę gorsze węże Masterkleera, ważne by były o podobnej średnicy i długości.

Jeśli jest trochę większy budżet/okazja na używki, to warto wymienić Swiftecha MCP350, na model 35X (topowy model Swiftecha, nie trzeba dokupywać topu, wydajniejszy od 350, 355, a nawet 655), blok na GPU (od np. EK, lub Koolance, jeśli chodzi o Polskę) - ze względu na kompatybilność nie będę tu żadnych propozycji przedstawiał, spokojnie - wybór w naszym kraju jest bardzo mały ;) Do tego oczywiści więcej złączek (jeden dodatkowy element, np. blok, rez, chłodnica, to dwie dodatkowe złączki), ew. złączki od Bitspowera - dużo lepsze od Syferów, ale prawie dwa razy droższe.

Można też się pobawić w rzeczy typu dodatkowy rez (sprawniejsze zalewanie układu, wygląd), czy chłodnica (jednak 3x120 powinna do większości układów wystarczyć, chyba że mowa o totalnych grzałkach, lub SLI/CF). I nie wolno zapomnieć o jednym - płynie :] Można się bawić w rzeczy typu Destylka + Borygo... ale to tak naprawdę prehistoria, dzisiaj wygodniej, trochę tylko drożej, jest kupić gotowy płyn, np. Aquacomputer Double Protect Ultra - nie syfi, dobrze przewodzi ciepło, ma fajne kolory - dobry jest też Mahyhems Pastel, ale dosyć drogi - uważać na Mayhems Aurora (siedemdziesiąt złotych za litr płynu, którego przeznaczeniem są... testy i zdjęcia układu, producent nie zaleca trzymać płynu dłużej niż dwa dni), Syfera Fesera, Thermochilla.

Podsumowanie

LC, to hobby, dosyć fajne, bo przydatne. Otrzymuje się ciszę, wygląd i wydajność chłodzenia, a znaczki komputera nie wyciszą ;) Jak chyba każde hobby, jest kosztowne, to normalne. Nie piszcie " Lol jak można wydać 3000zł na chłodzenie do kompa rotfl", bo znam osoby, które więcej na samą obudowę i jej modyfikację przeznaczyły, o LC które do niej weszło nie mówiąc. Jeśli natomiast ktoś jest tym tematem zainteresowany, podrzucę dwa linki, do Polskich stron z w worklogami i LC. [item]http://forum.purepc.pl/forum/92-galeria-wc/ fajne forum, ale trochę dział o LC podupada.[/item][item]forum.pclab.pl/forum/136-Worklogi/ - dużo więcej tematów (m.in ze względu na to, że dla chłodzenia powietrznego tam też jest miejsce), tyle że niektórzy moderatorzy, których nicki zaczynają się na "Ve", a kończą na "ga" mają żałosny poziom poniżej niezbyt ogarniętej małpy chodzącej do podstawówki (odpowiada tekstami typu "Sp*******j" na normalne wskazanie błędu w artykule). Na szczęście w te okolice się nie zapuszczają (wskazówka - unikać wszystkiego, poza "Sprzedam" gdzie można natrafić na używane części do LC i "Worklogi").[/item]

Pozdrawiam.

Zdjęcie z galerii użytkownika Malik.

EDIT: Pododawałem zdjęcie. Wszelkie sugestie dot. poprawek, większej ilości zdjęć, lepszego objaśnienia, poprawy błędów ortograficznych/stylistycznych/interpunkcyjnych, czy technicznych (np. nieprawidłowo wyświetlające się zdjęcie) proszę przesyłać na PW.