Czy to Archimedes stworzył mechanizm z Antykithiry, czyli pierwszy komputer?

Czy wiecie, kiedy powstał i jak wyglądał pierwszy komputer świata? Wiele różnych źródeł w odpowiedzi na tego typu pytania wskaże ENIACa zbudowanego na Uniwersytecie Pensylwanii w latach 1943-1945. Prawda wygląda jednak nieco inaczej, a za komputer jest uznawane urządzenie znacznie starsze. Ostatnie badania dowiodły, że powstało ono jeszcze wcześniej, niż pierwotnie zakładano. Czy słyszeliście już o nietypowym znalezisku, jakim jest mechanizm z Antykithiry?

Początek tej historii ma swoje miejsce w 1900 roku, kiedy to pewien grecki nurek odkrył wrak antycznego statku niedaleko wyspy Antykithira wchodzącej w skład Wysp Jońskich. Zapoczątkowało to badanie wraku przez nurków i archeologów. Przełom nastąpił po dwóch latach, kiedy to w jednej z wydobytych brył z brązu odkryto koła zębate. Dalsze badania wykazały, że jest to część znacznie bardziej skomplikowanego mechanizmu – układu, o którego możliwość stworzenia za sprawą stopnia swego skomplikowania wcześniej nawet nie podejrzewano starożytnych cywilizacji. Służył on do obliczania pozycji ciał niebieskich, jego znalezienie na statku więc nie dziwi, bo informacje te były podstawą do nawigacji. Ciekawiej wygląda jednak jego budowa.

Urządzenie, choć zniszczone, udało się częściowo zrekonstruować, poznając zasadę jego działania i imponujące możliwości. Całość składa się z aż 37 kół zębatych wykonanych z brązu, jednocześnie nie jest zbyt wielka, bo mierzy tylko 33 x 17 x 9 cm (weźmy pod uwagę, że powstało w starożytności). Mechanizm napędzany za pomocą umieszczonej z boku korbki jak na okres swojej świetności zapewniał ogromną liczbę informacji: był w stanie przewidywać kolejne zaćmienia Słońca i Księżyca, imitował ich ruch włącznie z uwzględnieniem lat przestępnych, pokazywał też poszczególne fazy Księżyca. Na tym jego możliwości się nie kończą. Dzięki nietypowej konstrukcji możliwe było przewidywanie wschodów i zachodów wybranych gwiazd i gwiazdozbiorów, a także znanych ówcześnie planet układu słonecznego. Obecnie jest ono uważane za pierwszy analogowy, bo w końcu mechaniczny komputer. Jego historia nie jest jednak do końca jasna, ciągle odkrywane są nowe fakty.

Początkowe badania wykazały że przyrząd ten został stworzony najprawdopodobniej na przełomie 150-100 roku p.n.e., a więc o wiele wcześniej, niż XX wiek i powstałe w nim konstrukcje, jakie znamy po dziś dzień. Od początku nie było dokładnie wiadomo, kto stworzył to urządzenie. Ostatnie badania dowiodły jednak, że urządzenie jako pierwsze było w stanie pokazać zaćmienie Słońca mające miejsce już 12 maja roku 205 p.n.e. Jeżeli zostało stworzone w takim okresie (a wiele na to wskazuje), mogło być dziełem greckiego matematyka Archimedesa. Wskazuje na to choćby fakt, że filozof ten stworzył także napędzane wodą planetarium - według Cycerona trafiło ono później do Rzymu. Najnowsze badania wykazały, że mechanizm wykorzystuje modele arytmetyczne nie greków, lecz te zapożyczone przez nich od babilończyków – ich rozwiązania pasują do mechanizmu znacznie lepiej, zwracając niemal takie same wyniki. Dowiedli tego James Evans, profesor fizyki na Uniwersytecie w Puget Sound i Christian Carman, profesor historii nauki na Uniwersytecie w Quilmes w Argentynie. Udało im się to pomimo, że zachowała się jedynie jedna trzecia mechanizmu do przewidywania zaćmień i innych zjawisk astronomicznych.

Odkryty przed ponad stu laty mechanizm jest znaleziskiem bezprecedensowym – wyprzedzał on pod względem możliwości i zawikłania podobne konstrukcje o przeszło tysiąc lat. Dopiero okres renesansu przyniósł konstrukcje o równie dużym stopniu skomplikowania. Wszystko to powoduje, że pierwszy komputer świata jest urządzeniem jeszcze ciekawszym i szalenie interesującym. Starożytność skrywa przed nami jeszcze wiele, o czym świadczy choćby fakt dalszego eksplorowania wraku znad Antykithiry – ostatnio odkryto na nim gigantyczny oszczep wykonany z brązu.